Chciałam pięknej książki, i mam!

Już dawno mówiłam o tym jak bardzo potrzebuje książki PIĘKNEJ.

Jak nużą mnie już te wszystkie pisane wulgarnie, urywanymi zdaniami, opisujące jakieś wydumane stany psychodeliczne, jakieś niby polskie szambo. Szare obrazki, szary język, szare myśli i poszarpana polszczyzna, bo dzisiaj jest moda na brzydotę, trzeba ją opisywać brzydkim językiem. Pytałam wówczas, czy dzisiaj nikt już nie umie opisać świata pięknym językiem?
Chcę pięknej książki!

Wyśmiano mnie.

Krytycy i pisarze wydumali sobie, że pisząc tak, chciałam zwrócić uwagę na siebie, więc zgodnie z polską tradycją niedoczytania, niezrozumienia i stworzenia sobie własnej wersji mojej wypowiedzi (co po angielsku nazywa się Straw Man argument), obśmiano moje pytanie i mnie.

Niektórzy bez klasy, inni w białawych rękawiczkach. Bez zrozumienia.

Trudno. To walka przegrana, jeśli nie ma chęci wysłuchania interlokutora.

Dzisiaj najspokojniej mogę powiedzieć, że mam tę książkę, o której mogę powiedzieć śmiało, że jest Piękna. Pięknie wydana i pięknie napisana i nie jest harlequinem, ba, nawet nie jest romansem, jest albumem, swoistą opowieścią, refleksją?

To „Biel” Marcina Kydryńskiego.

Autor jest erudytą nie jest to więc pierwsza jego książka pięknie napisana. Pierwej opisał Lizbonę: „Lizbona. Muzyka moich ulic.”

Nigdy nikt tak miasta nie opisał.

Autor wychowany starannie i oczytany od dziecka ma łatwość posługiwania się językiem polskim. Żongluje językiem z prestidigitatorską łatwością, choć lepiej napisać: z lutniczą precyzją Będąc wielbicielem, znawcą muzyki ma jeszcze ten dar, że słyszy dźwięki w pełnej ich skali, jest świadom czym jest harmonia, a fałsz sprawia mu ból. Jako fotograf, wrażliwy i wnikliwy obserwator, ma też wyczulony wzrok i zmysły pozwalające ogarniać to czego inni najczęściej nie widzą. Szerokie horyzonty, wielka wiedza, erudycja i umiejętność przelania tego na papier, nadania ciekawej formy, oczarowanie czytelnika  – to dzisiaj ginący gatunek pisarza.

Śmieszą mnie fochy czytelniczek/czytelników, piszących z wyższością, że język pana Marcina jest dla nich zbyt barokowy, zawiły. Serio?!

Mój tatko powiedziałby „Nie narzekaj na lustro, gdy gęba krzywa”, a mama powiedziałby spokojnie – nie rozumiesz? Masz encyklopedię, zajrzyj!

Przyznawanie się do tego, że operowanie zdaniami złożonymi, stosowanie przenośni, parafraz, epitetów, metafor, porównań, oznacza przyznanie się do kiepskiego poziomu, do nieoczytania. Nie jest winą autora, że ma wykształcenie i posługuje się pełnym zasobem słów, rzuca cytatami, zna nazwiska ludzi mających coś do powiedzenia w sprawie, którą on opisuje.Często - zna ich osobiście. To zaleta i należy to wypunktować a nie jęczeć że "język za trudny".   

W „Bieli”, jak i w poprzedniej swojej książce, w audycjach radiowych  Marcin Kydryński używa języka malarskiego, poetyckiego, fakt – bywa że wyniosłego, ozdobnego ale nie zawsze – gdy trzeba, prostego, mocnego i bardzo trafnego.

„Biel” powstała jako rezultat wieloletniej fascynacji autora Afryką.

Piękny i bogaty język, świetne fotografie mamią, wydaje się, że dostaniemy do pomacania, do posmakowania Afrykę taką jaka jest na pocztówkach biur podróży. Gorącą, żółto-biało-brązową, z ugrem i zielenią, z ciemnymi postaciami wiotkich kobiet i zwinnych mężczyzn, zapachem buszu po deszczu…

Nic bardziej mylnego.

To swoisty paradoks, że wysublimowane piękno natury nie jest w centrum zainteresowania autora, ono mu zaledwie towarzyszy, tworzy tło. Raczej niedotykane, pomijane albo tylko dyskretnie zaznaczane. Dostajemy Afrykę „na surowo”, bez ugarnirowania jej tanim widoczkiem piasku z palmą, czy buszu z zebrą. To Afryka taka jaka jest naprawdę – przerażająca swoją innością, brutalnością. Nieprzystająca do naszych pojęć o stosunkach międzyludzkich, humanitaryzmie, współpracy i współistnieniu. Afryka niezrozumiała, krwawa albo tylko brudna, bezmyślna, leniwa, brzydka, zaśmiecona, i smutna raczej, niż bajkowa. Zalana łzami i krwią.

Czytając tę książkę musiałam się zmierzyć z moim pojęciem o tym, jaki jest ten „czarny”, a w zasadzie gorący, suchy ląd, uładzić się sama ze sobą, bo szczególnie dzisiaj wobec wielkiej migracji muszę sama sobie odpowiedzieć na wiele trudnych pytań. Okazuje się, że temat empatii jest trudniejszy niż sądziłam.

Mam szczególną przyjemność mieć tę książkę – album (zdjęcia!) i audiobooka, którego jestem… akuszerką, bo uprosiłam zarówno pana Marcina (miał opory), jak i wydawnictwo, żeby autor swoim sjestowym głosem, z charakterystycznym, ojcowym „r” przeczytał mi tę książkę na głos.

I słuchanie go, to dopiero jest wielka frajda.

DZIĘKUJĘ za możliwość poznania tego kontynentu, na który się nie wybieram, a który chciałam poznać, zobaczyć, poczuć choć w maleńkiej części dzięki komuś, komu ufam.

Kilka wybranych cytatów:

Jeżeli ktoś nazwie ją albumem fotograficznym, sprawi mi

przyjemność. Gdy uzna, że to książka o Afryce, nie będę się

spierał. Na nieprzyjemny zarzut, że jest w istocie autobiografią,

nie będę umiał odpowiedzieć, zażenowany, przyłapany na

gorącym uczynku. Sam myślę o Bieli jak o notatkach na marginesach

książek, które zawsze mam ze sobą w podróży, bo lubię

rozmawiać ze znacznie mądrzejszymi od siebie. Książki są dla

mnie najważniejsze.

A nie ludzie? – ktoś spyta. Książki to są ludzie, przecież.

Wydestylowani do samej istoty rzeczy.

*

Bosaso to niedostępne klify i górskie jaskinie. Schronienie

dla ekstremistów, przechowalnia samobójców. James

Fergusson w swojej książce World’s Most Dangerous Place pisze,

że młodym nomadom zwerbowanym za garść jedzenia do
radykalnych bojówek pokazuje się tańce pulchnych dziewcząt

z filmów bollywoodzkich, mówiąc, że są to nagrania przesłane

z nieba przez poprzednich męczenników sprawy. Osobny

temat: erotyczna frustracja, seksualne niespełnienie nastoletnich

rekrutów z pustyni – jako motywacja do świętej wojny.

Możliwość jej uniknięcia, gdyby wcześniej ktoś ich przytulił

do nagiej piersi.
*
Tymczasem muzyka północy, ta z sudańskich taksówek,

z autobusów w skalistych pejzażach Erytrei, z etiopskich kiosków

z gazetami miała inne zadanie: ogłuszyć. Uniemożliwić

refleksję. Wypełnić pustkę tysiąca mil piasku i pustkę w naszych

stumanionych zmęczeniem głowach. Wyłączała mózg.

Podkreślała wspólnotę. Nawet gdyby podróżujący tym samym

autobusem przez trzy dni po 14 godzin na wstępie nie czuli

się sobie bliscy, ta muzyka miała ich scalić, pojednać w ów

napastliwy, nieznający sprzeciwu sposób. Niczym w świecie

Orwella.

Drażniła powtarzaną w nieskończoność frazą, głos miał

w sobie tę gwałtowność, która wyklucza ukojenie, miał ton

tłuczonego szkła. Słuchałem mimowolnie i czułem, jakby grajek

wtykał mi do uszu długi kolec akacji. Ta muzyka zdawała

mi się nienawistna bardziej niż smród zjełczałego masła na

włosach kobiet, niż odór zwierząt przewożonych w skwarze

pod siedzeniami. Fetor ich odchodów. Nie zostawiała miejsca

na to, co odrębne. Była jak stado fałszywie grającej na dudach

szarańczy. Niszczyła wszystko na swojej drodze.
*
W którym momencie wszystko poszło nie tak? Być może

od samego początku, w 1819 roku, to był zły pomysł Kongresu

Stanów Zjednoczonych, by uwolnionych niewolników odesłać

z powrotem do Afryki. Choć hasło brzmiało godnie i przeznaczono

na tę podróż 100 tysięcy ówczesnych dolarów, głównie

chodziło o to, by młodzi, silni, bystrzy i od niedawna wolni

ludzie nie zasiali w konserwatywnym białym społeczeństwie

zamętu. Statek „Elizabeth” wywiózł ich więc na zesłanie bez

prawa powrotu, ale opatrzono tę ekspedycję etykietą prawości.

Może to był zły znak, że zanim w ogóle znaleziono miejsce

na osadę, co czwarty z uwolnionych zmarł na malarię?

Może miała się w przyszłości zemścić decyzja, by ziemię dla

nowo przybyłych wymusić od miejscowego władcy za bezcen,

przystawiając mu pistolet do czoła?

Co stało się potem, stało się naprawdę. Nie było eksperymentem

psychologii społecznej. Philip Zimbardo zastanawiał się
nad tym szczególnie ostrym zakrętem ludzkiej duszy dopiero

sto pięćdziesiąt lat później, gdy studentów Uniwersytetu

Stanforda podzielił na dwie grupy i umieścił w więzieniu

w rolach strażników i więźniów. Eksperyment przerwano po

sześciu dniach, gdy okazało się, że studenci obdarzeni przywilejem

władzy nie zawahali się przed upodleniem, torturą,

zniszczeniem grupy zdefiniowanej jako słabsza.
Na idyllicznych plażach Afryki Zachodniej niedawni

niewolnicy, z Biblią w ręku, nie pojawili się, by szukać śladów

przeszłości i odnaleźć stęsknione rodziny. Znając jedynie

zasady funkcjonowania wielkich plantacji Południa, zastosowali

je wobec rdzennej afrykańskiej ludności. Zmusili do

pracy, nałożyli podatki, pozbawili praw i ziemi. Zbudowali na

wybrzeżu osiedla na wzór miast Ameryki. Wystrugali werandy,

kolumnady. Ubrani w krynoliny, fraki i czarne cylindry

podążali w dewastującym upale do licznych kościołów, a swój

kraj, pod amerykańską flagą, ochrzcili Christopolis. Biblię

czytali jednak nieuważnie. Nie im pierwszym i nie ostatnim

umknęły przykazania miłości.
*
Ryszard Kapuściński notował w Lapidarium: „Jestem

przekonany o całkowitej odmienności kultur. Gdy dzisiaj pracownik

na rzecz pomocy rozwojowej udaje się do wioski afrykańskiej,

to robi to zwykle dlatego, że sam tego chce, a nie

dlatego, że tamtejsi ludzie są jakoś specjalnie tym zainteresowani.

Być może ich kultura jest kulturą minimalizmu, wolą

nic nie robić. Jest w tym jakaś przemoc, gdy zmusza się ich,

by uwierzyli w wartości obcej kultury. (…) Najlepsze byłoby

zaakceptować to. Nie trzeba zmieniać wszystkiego”.
*
Na marginesie: jest dzisiaj w dobrym, politycznie poprawnym

tonie napisać: „W Afryce spotkałem na swojej drodze

ludzi, którzy niczym się od nas nie różnią”. Brzmi dla niektórych

szlachetnie, ale to nie mój pogląd. Nie tylko dlatego,

że z łatwością dowiodę, iż w Afryce lepiej od nas biegają,

tańczą i rzeźbią w drewnie. Że statystyczny przechodzień na

ulicy w Dakarze przypomina antycznego dyskobola, a w moim

mieście często worek ziemniaków. System wartości muezina

z Omdurmanu jest tak odmienny od przemyśleń maklera giełdowego

z Wall Street, że równie dobrze mogliby należeć do

dwóch odmiennych gatunków zwierząt na odległych od siebie

planetach. Mnie równie daleko do każdego z nich, choć staram

się zrozumieć obu. Z różnym skutkiem.

Co też znaczy: w Afryce? Somalijski pasterz wydaje mi

się tak oddalony od zanzibarskiego rybaka, jak wielbłąd od

rekina. Kairski taksówkarz tak inny od myśliwego Mursi, jak

pyton od lamparta. Wierzę, że te sformułowania nie wartościują.

Lub robią to a rebours, bo właśnie odrębność jest dla mnie

Wartością.

*

Za jazdę z mężczyzną na tym samym motocyklu dziewczynę

uśmierca się kamienowaniem. Za kradzież obcina się ręce. Radykałowie

z organizacji Boko Haram (w wolnym tłumaczeniu:

„precz z zachodnią cywilizacją”) prześcignęli w okrucieństwie

i liczbie ofiar nawet Państwo Islamskie. Sahid, a wraz z nim

każdy chyba mieszkaniec Sierra Leone, konfliktów religijnych

i plemiennych nie pojmuje.

Tu rebelianci obcinali dorosłym ręce, żeby nie mogli głosować

w wolnych wyborach. Ale dzieciom cięli maczetą dłonie

i stopy także, by zaszokowany świat przysłał pomoc humanitarną,

z której oni mogliby szerokim gestem skorzystać. Ostatecznie

szło o pieniądze. Silna motywacja.

Sierra Leone pozostaje wciąż jednym

z najbiedniejszych państw na świecie, mimo pomocy humanitarnej

najwyższej w historii, jeśli przeliczyć ilość dolarów

przyznanych na jednego mieszkańca. Gdzie te pieniądze,

ktoś spyta?

Linda Polman w książce Karawana kryzysu, jednej z najbardziej

wstrząsających moich lektur w ostatnich latach, próbuje

podjąć ten temat. Jedno jest pewne. Te pieniądze nie trafiły do

slumsów Freetown.

*

W wiosce John Obey poznałem chłopca Ibrahima Jalloha.

Jest sierotą wojennym. Nie mówi o Taylorze. Milczy o ruf.

Łowi ryby. Wieczorami wraca pożyczoną pirogą, wydrążoną

z pnia bawełnianego drzewa. Nie posiada niczego. Co za

wolność. Mieć tylko majtki. Jeść owoce z drzewa i łowić ryby,

pić deszczówkę i sok z mango. Pływaliśmy o zachodzie słońca

w ciepłych wodach Atlantyku, zmierzch barwił je na szmaragdowo.

Pamiętam, jak Ibrahim wspiął się na czarną skałę

i odurzony czystym szczęściem istnienia zawołał:

– I co o tym myślisz? Kochasz Sierra Leone? Czy to nie

najpiękniejsze miejsce na ziemi?

Potrzebował mnie do potwierdzenia w sobie tej miłości.

*

Powieść W pustyni i w puszczy, jakkolwiek napisana w roku urodzin

Czesława Miłosza, była wciąż jeszcze doświadczeniem pokoleniowym

dla nas, roczników lat sześćdziesiątych. Przynajmniej

dla trzech generacji stworzyła pas startowy dla marzeń,

zrodziła tęsknotę za tym, co odległe i odmienne. Za brzmieniem,

kolorem i żarem Południa.

Wiek po jej wydaniu coraz częściej słychać głosy, by „tę

żałosną ramotę” usunąć z lektur szkolnych, by ją napiętnować,

a najchętniej zapomnieć. Może więcej pożytku przyniosłoby jej

uważne czytanie. Wniknięcie w kontekst historyczny, rozmowy

o istocie kolonializmu, analiza głębokiej przemiany, jaka

dokonała się w ostatnim stuleciu w kwestii etyki i moralności,

dyskusja o „poprawności politycznej” i jej protekcjonalizmie.

Czy nie ciekawa może być w szkolnej klasie rozmowa

o tym, dlaczego Sienkiewicz, pisząc tę książkę w czasach, gdy

Polska była podzielona między trzech zaborców, nie ujmuje

się za sudańskimi powstańcami, lecz fanatycznie staje po stronie

brytyjskiego najeźdźcy? Czy lektura powieści nie może być

wstępem do rozmowy o idei rasizmu?

Ale też o pojęciu rycerskości. Wśród gwaru głosów atakujących

Sienkiewicza pojawiły się i takie, że utrwala zły stereotyp

dominującego chłopca nad ubezwłasnowolnioną dziewczynką.

To dziwaczny trop, wydaje mi się, że moje pokolenie

wolałoby nazwać bohatera „opiekuńczym” i cechę tę pochwalić.

Zwłaszcza że Staś wkraczał powoli w dorosłość, a Nel była

zaledwie ośmiolatką.

Staś na pytanie o to, co nastąpi w Afryce po ich wyjeździe,

otrzymuje od swego wybawiciela krzepiącą odpowiedź:

„Anglia”. Czy to nie znakomity punkt wyjścia do lekcji historii,

by opowiedzieć, co istotnie zdarzyło się potem?

(dziękuję wydawnictwu Edipresse za możliwość zamieszczenia cytatów)